Zihnimizin Derinlikleri: Fal, Burç ve Bilim

İnsanoğlu türünün ilginç özelliklerinden bahsetmekten hiç bıkmıyorum çünkü son bir yıldır en çok fark ettiğim şeylerden birisi, kendi türümüzü hiç tanımamamız oldu. Dalga geçmiyorum, kendimiz hakkında en ufak bir fikrimiz bile yok. Okulda onca canlıyı, onca varlığı okurken kendi psikolojimizde var olan ve çoğu kişiyi bazı şeyleri anlamlandırmaya yöneltebilecek bu özel bilgileri gerçekten bilmiyoruz. Evet, derslerimizde vücut sistemlerini ve onların özelliklerini öğreniyoruz ama psikoloji ile ilgili neredeyse hiçbir bilgiye sahip olamıyoruz.

İlginçtir ki, uzun yıllar boyu psikoloji hiçbir şekilde ilgimi çekmemişti. Nedendir bilmem, daha çok hep anatomiye, antropolojiye yakın durup, psikolojiyi kendimden uzaklaştırmıştım. Bu yıl çok büyük bir hata yaptığımın farkına vardığımda psikolojinin büyük havuzuna ilk adımımı atmış oldum. İnsan yapısı öyle ilginç ki, kendimde varlığından hiç haberdar olmadığım duyguların, hislerin varlığını onların ne olduklarını öğrendikçe hissetmeye başladım. Bunu sanırım çocukları ele alarak açıklayabilirim.

Bir çocuk içerisinde doğduğu ülkenin dilini konuşmaya başlar, ama onun inceliklerini, özelliklerini bilmez. Sıfatlar, zamirler kullanır, fakat tam olarak neyi nasıl kullandığını, kullandığı terimlerin ve kelimelerin kurallarını bilmez. Ne zaman ki okula başlar, o zaman sıfatın aslında tam olarak ne olduğunu görür ve artık sıfatın kullanımını bilerek onu kullanmaya devam eder. Psikoloji de böyle bir giriş yaptı hayatıma. Kendi zihnimde var olan pek çok şeyin farkına varmamı sağlayan bu bilim dalını sizler ile birlikte öğrenmeye ve incelemeye devam ediyorum.

Bugün inceleyeceğimiz ve irdeleyeceğimiz konumuz Forer ve beklenti etkileri olacak.
Burçlara ya da fala inanır mısınız? Açıkça söylemek gerekirse ben astrolojiye inanmıyorum ve psikolojideki bu iki etki de bunun en büyük sebeplerinden biri. Öncelikle söylemem gerekiyor ki, istediğiniz her şeye inanabilir, onunla hayatınızı geçirebilirsiniz. Benim burada yapmaya çalıştığım şey düşüncelerinizin saçmalıktan ibaret olduğunu söylemek veya sizi yargılamak değil. Siz nasıl savunduğunuz gerçekleri ve onun nedenlerini insanlara anlatıyorsanız, ben de aynı şeyi bilimsel gerçeklikler ile yapıyorum. Bu konuda anlaştığımıza göre artık bu iki etkiyi anlatmaya geçiyorum.

Astrolojinin temelini dayandırabileceği hiçbir bilimsel varlık olmamasıyla birlikte pek çok insanın fallarda ve burçlarda kendisine uyan bir şeyler olduğunu, onların gerçek olduğunu savunduğunu pek çok kez görmüşsünüzdür. Madem astrolojinin bir temeli yok, bu kadar insanın inandığı ve ‘gerçek’ olan bilgiler nereden geliyor?

İşte ‘Forer etkisi’ burada görevini yapmaya başlıyor. Fallardaki ve burçlardaki çoğu cümle, aslında pek çok insanın kendisine rahatlıkla uydurabileceği anlatımlardır. Bizzat astroloji kitaplarından alınmış birtakım cümleler ile örnek vermem gerekirse, “Güvenliğiniz, hayatınızdaki temel amaçlarınızdan biri”, “Bazı zamanlar çok dışadönük ve sosyalsiniz, bazı zamanlar ise çok kapalı ve içedönüksünüz”, “Kendinizi eleştirmeye çok açıksınız”, “bazı zamanlarda doğru şeyi yaptığınızdan emin olamıyorsunuz.” gibi şeyler söyleyebilirim. Gördüğünüz üzere burada kendimizde bulabileceğimiz duygular mevcut. Aslında astrologlar hakkımızda hiçbir şey bilmiyorlar ama biz söyledikleri her şeyi kişisel olarak algıladığımız, onları toplumsal olarak değerlendirmediğimiz için söyledikleri şeylerin doğruluğuna inanıyoruz.

Astrologların kullandığı yüzeysel cümleler ve yöntemler, 1940’lı yıllarda psikolog Bertram Forer’in dikkatini çekmiş ve bu onu öğrencileri üzerinde bir test yapmaya itmiş. Her öğrencisine bir kişilik testi veren Forer, onlara her birinin sınavdan aldıkları puana göre özel bir kişilik analizi hazırladığını, bu analizlerin onlara ne kadar uyduklarını işaretlemelerini söylemiş. Yalnız bu analizler kişiye özel değilmiş. Her testte aynı cümlelerin yazılı olduğu gerçeği, öğrencilerden gizli tutulan bir şey olmasına rağmen bize gerçekleri gösteren büyük bir deneyin sonucu olmuştur.

Analizde 13 madde yazılıydı ve bu maddelerin içerisinde sizinle yukarıda paylaştığım cümleler de vardı. Öğrenciler bu analizleri sıfırdan beşe kadar (5 kesinlikle uygun demek) kendilerine ne kadar uyduğunu işaretlediler ve sonuç ortaya çıktı. Öğrenciler kendi analizlerine ortalama olarak 4.26 puan vermişlerdi. Bunun çok yüksek bir rakam olduğunu belirtmek isterim. Daha sonradan onlara tüm kağıtlarda yazanların aynı olduğu söylendi ve deney sonuçlanmış oldu.

İşte karşınızda Forer etkisi. Herkesin burç yorumlarını kendisine uydurmasının tek nedenini gözler önüne seriyor. Yazılanlar o kadar yüzeysel bilgiler ki, herkesin kendisinde, hayatında yer ediniyorlar. Bu şekilde de karşımızdaki kişinin bizim ile ilgili bilgileri bildiğini düşünmemizi sağlıyorlar.

Bir falcıya gittiğinizi düşünün. Size aileniz ile kavga edeceğinizi, biriyle büyük bir aşk yaşayacağınızı ve işlerinizde başarılı olmaya başlayacağınızı söylemiş olsun. O falcının kapısından sokağa adımınızı attığınız andan itibaren etrafınıza daha flörtöz bir şekilde yaklaşmaya, ailenizden uzaklaşmaya ve onlara sinir duymaya, işinizi çok daha büyük bir şevk ile yapmaya başlayacaksınız. Bu duruma da ‘Beklenti Etkisi’ deniyor. Yani zihniniz yaşayacağınızı düşündüğü şeylere sizi siz fark etmeden hazırlıyor ve duygularınızı onlara göre yönetiyor. Bu sayede de ailenizle kavga edeceğinizi öğrendiğinizde onların her sözünde bir anlam aramaya çalışıyorsunuz ve eninde sonunda o kavga veya olay gerçekleşiyor. Bu olayı siz kendiniz yaratmış olsanız bile falcının dediklerinin gerçekten doğru olduğunu düşünüyorsunuz ve bu sayede onların ünü ve sözde başarısı hiç azalmıyor.

İstediğiniz şeye inanmak sizin seçiminiz fakat ben her zaman bilimin yanında duracağım.